Nyenstede (Herdenberg bestond in 1227 nog niet).

Dit is een kaart van Jacob van Deventer, circa 1560. Herdenberg gelegen aan Vidrius fluvius
Het ommuurde en met grachten omgeven kasteel op de berg, kreeg in 1362 stadsrechten.
Bisschop Johan van Arkel verlegde daartoe de rechten en vrijheden van Nyenstede naar
Herdenbergh (zie het gemeente archief Hardenberg)
Op deze afbeelding is het kasteeel "De Hofte" gelegen in het zuidoosten, reeds afgebroken.
Van de voormalige stad Nyenstede is de oude kapel op het thans nog bestaande kerkhof goed zichtbaar.
Ook het stratenpatroon van het dorpsgewijs bewoonde "open"stadje is heden ter dage nog herkenbaar.

In 1362 oorkonst Bisschop Johan van Arkel "dat wi...ene veste ghetimmert hebben ten Herdenberch".
en dat hij "alsulc vriheit ende statrecht als onse voervadere.... tot Nienstede ghegeven ende
gheleghet hebben," overgebracht naar de nieuwe stad Hardenberg, waarheen ook de parochiekerk
van Nijenstede zou worden verplaatst (Bijdr. Gesch. Ov. IV blz. 226.)

Een ridder zit in een stalen harnas geklemd te paard. De kleuren van de helmbossen en de figuren op het schild kenmerken hem. Vele hebben een kledingstuk (een handschoen of een sjaal) van hun dame (geliefde) aan de helmbos of lans bevestigd. Het ros is bekleed met een sjabrak in de ridderlijke kleuren. Minimaal twee schildknapen rennen mee en voeren het reservepaard aan de toom en ze dragen de extra lansen en zwaarden. Aangezien ze kriskras door het krijgsgewoel moeten rennen, is het gevaar dat de knapen sneuvelden niet gering. Onder de nauwe stalen helmen was het die dag ziedend heet, de ridders zien dan niet veel, door de stromen zweet en ze worden dorstig.

Platbodem (rivieraak) op de Vecht met op de achtergrond een mottekasteel.
(achterwaarts werden deze schepen het "strand" opgetrokken)

Meestal sneuvelen er geen ridders in een veldslag, want daar ging het niet om, het ging om het vangen van gijzelaars, die dan op een tweewielig boerenkar naar een kasteel worden vervoerd.

Maar dit keer zou de strijd totaal anders verlopen, tot grote ontsteltenis en paniek van dit rijke uitgedoste protserige ridderleger van de bisschop Otto II van der Lippe van Utrecht.
Rudolf II van Coevorden beschrijft aan het Drentse boerenvolk wat hun echtgenoten en kinderen te wachten zou staan als de bisschop zou zegevieren en moedigt ze aan om de wapenen op te nemen. Uit elk gezin 1 persoon. Doch ze hebben geen ander wapen dan boog of bijl, een hooivork of eenscherpgepunte stok, een vlegel of een riek. Ze zijn allen van mening, dat het beter iss vrij te sterven, dan in slavernij te leven ! Men herinnert zich natuurlijk de brandstichtingen, verkrachtingen, moorden, veediefstal en plunderingen van eerdere oorlogen. Maar toch ook wel bekende Drentse geslachten komen we tegen, Reinier die Leuve, Frederick van Anloe, Albert van Haren en Hendrick van Vlederinge. Zelfs vrouwen hadden een aandeel in deze veldslag. (Opvallend is, dat bij de gesneuvelden, geen vrouwen genoemd worden).

Het gebied tussen Ane en Coevorden

Rudolf II, die deze omgeving erg goed kent, wacht dit leger in Coevorden niet op, maar trok het tegemoet en verzamelt zijn legertje met het boerenvolk op een zandplaat, men zegt, ten westen van het erve “De Kleine Scheere” en te zuidoosten van de Esch van Holthonen. Voor hen licht een moerasgebied “de Mommenryte” (volgens dr. J. Picardt, G.J. Ter Kuile Sr. en J.H. De Goede) van ongeveer een halve mijl breed, begroeit en is alleen begaanbaar met lichte wapentuig. In de verte, richting Ane langs de kleine Vecht hoort men het gekletter en gerommel van het leger van de Bisschop. 

Dan valt de nacht in.

En dan is het 28 juli 1227

De volgende ochtend, 28 juli 1227, de dag van beschermheilige Sint Panthaleon, worden de ridders geholpen door hun 1 tot 2 schildknapen en trekken ze met veel moeite hun harnassen aan. De ridders worden door hun schildknapen (dit zijn meestal tieners van ridders, die in opleiding zijn tot ridder) in hun harnas gehesen en op hun paarden geholpen. Het zou die dag broeierig warm worden, waardoor het vechten in harnassen een zware klus zou gaan worden.

(De heer Donker van het K.M.N.I. te de Bilt, heeft ooit eens onderzoek gedaan naar de effecten van het weer op de krijgshandelingen, ook die van 27 juli 1227. Hij bevestigde aan de hand van een prent de schriftelijke overlevering dat het die dag erg warm moet zij geweest).

(Het verhaal gaat, dat een aantal ridders tijdens de tocht, die ochtend, naar het slagveld al bewusteloos raakten in hun harnas).

(verder vormt de datering van deze strafexpeditie nog hier en daar enige discussie, maar duidelijk is, dat uit oorkondemateriaal (O.S.U. II, 766 en 767) blijkt, dat bisschop Otto in juli 1227 nog in leven was)

Over een zandweg, van ongeveer 5 meter breed trok het grote indrukwekkende leger van 2 km lang, richting Coevorden. Ten zuiden van Holthone werd de stoet opgewacht door Rudolf II.
De bisschop Otto II heeft alvast de heren van Coevorden en van Grasdorf, hun familie en zijn strijdgenoten inmiddels met veel tam tam in de ban gedaan en hun goederen verbeurd verklaard. Men kon elkaar blijkbaar woordelijk verstaan. Dit alles ook geldend voor iedereen die hem bij zal staan. Men gaat nog in gebed en kort daarna worden de vaandels ontrold en geheven.

De pausen en bisschoppen hadden in die tijd een wapen dat sterker was dan een leger of geld: de banvloek ! Wie door de kerk in de ban geslagen was, was melaats (vogelvrij). Niemand mocht dan met je omgaan, geen geestelijke mocht zo iemand bijstaan, hij zal dus, verstoken van de sacramenten, regelrecht de hel instorten, waar niemand ooit van terugkomt ! Het is daarom des te opmerlijker dat de Drenten hier niet van onder de indruk waren !

Sprak Otto plechtig de banvloek over Rudolf uit.

De bisschop geeft vervolgens het teken voor de aanval. Horens, pijpen, trompetten en trommels geven daarna voor iedereen het sein dat de aanval is begonnen “ die basunen blasen ende die bonghen slaen ”. Boven dit geluid, klinkt het bronstig hinniken van de zware hengsten. Hun ogen tonen 't wit, schuim vliegt flardend rond, wijd opensperrende neusgaten, ruiken ze de merries van de boeren, die net hebben geveuld en spreidgraag antwoord geven. In een grote groep begeeft het leger zich in de richting van het groepje ongeregeld van Burggraaf Rudolf II van Coeverden. Overtuigd van hun overmacht, stuurde Rudolph van Goor, er werd deze keer geen geregelde slaglinie gevormd, niet eerst het voetvolk richting de vijand. Rudolf II wachtte de aanval echter rustig af. Hij maakte zelfs een terugtrekkende beweging, om de vijand verder het moeras in te lokken. (Er staat zelfs ergens geschreven, dat Rudolf II een list had bedacht, door vrouwen in witte gewaden op merries die hinnikten naar hun jonge veulens door de struiken te laten lopen, waardoor de ridders dachten, dat Rudolf II ook een groot leger had samengesteld. Om die reden, keerden er zelfs al een aantal ridders van het leger van de bisschop rechtsomkeert.) Toen Rudolf II zag, dat de voorste ridders met hun paarden en knapen vast kwamen te zitten in het moeras en probeerden zich terug te trekken, ging hij tot de aanval over, met het veel lichter bewapende leger (zich daardoor zonder gevaar over de graspollen van het veen konden verplaatsen) en plaatselijk veel beter bekende volgelingen van Coevorden. Eerst met pijlen en daarna met zwaarden, hellebaarden, strijdvlegels, goedendagen, morgensterren, pieken, bijlen en speren valt men het leger van de bisschop aan. De strijd wordt heel erg zwaar. Het hele leger van de bisschop raakt in totale verwarring. De bevelen worden niet meer gehoord, door het over en weer geschreeuw, van de aanvallers, het gehinnik van de paarden, het gekerm van de gewonden en het geschreeuw van de schildknapen, die natuurlijk nog het een en ander probeerden te redden wat er te redden viel. Voor het trommelen en het blazen van de trompetten heeft men geen tijd meer. Iedereen van het leger van de bisschop is voor zichzelf bezig om te overleven en om te proberen te vluchten. Hier en daar kruipen enkelen als wormen rond, nu zonder wapen, zonder vendel. Het lang gestrekte leger van de bisschop op zo'n smal zandpad kon zich daar niet ontplooien en was aan het gevreesde flankerende vuur blootgesteld. De zwakte van het Stichtse leger zal ook geweest zijn, vanwege het ontbreken van voldoende eigen boogschutters; daar men hier minstens een paar duizend van nodig had moet hebben. Verraad over de taktiek van het boerenleger van Rudolf II moet er niet geweest zijn, gezien de aanwezigheid van de heer van Ane, die aan de kant stond van de bisschop. Deze man moet van zijn kinderjaren af met de terreinmoeilijkheden bekend zijn geweest.

De slag bij Ane, afgebeeld op een schilderij (origineel) uit 1662 die zich bevindt in het Rijksmuseum.
(Er bestaan 2 verschillende gelijkwaardige versies van dit tafereel)
(Klik op de afbeelding om de prent te zien op de site van het Rijksmuseum)
(Deze ets kunt u tot in detail vergroten en downloaden)

Aan vechten wordt niet meer gedacht. Velen zijn door het gewicht van hun maliënkolder al vast komen te zitten in het moeras of zijn gestikt, vertrapt door hun zenuwachtig wordende paarden, verdrinken (in een zware maliënkolder kom je niet zelf overeind) of zelfs onder de voet gelopen. De vluchtenden, die nog niet vast zaten in het moeras, proberen zich te ontdoen van hun zware wapenuitrusting. Deze worden door de aanstormende Drentse boeren opgeraapt om de vluchtende edellieden ermee dood te slaan. Het leger van de bisschop is nu totaal gedesoriënteerd en er ontstond een vreselijke paniek en chaos. Doch de Drenten zijn niet tevreden met deze makkelijke overwinning. Dronken van woede en enthousiasme wordt deze hele lange warme zomerdag (tot laat in de avond) gebruikt om alles en iedereen van het leger van de bisschop te vermoorden. ("Vlees hakken")
Daarbij worden heel weinig edellieden gevangen genomen. De bisschop van Utrecht is nergens te bekennen, ondanks zijn opvallende wapentuig. Men weet niet of hij dood of gevlucht is. Jan van Arkel ligt zwaar gewond in de modder en wordt uiteindelijk met stokken en knuppels dood geslagen. De Graaf Berent van Horstmar, beroemd in heel Europa vanwege zijn zegetochten en Europese diplomatie, bevindt zich ook nog levend in het moeras, ondanks zijn leeftijd (67 jaar), verdedigt hij zich zeer moedig, staand op zijn wapenschild (volgens zeggen) om niet weg te zakken in het moeras.

Graaf Berend van Horstmar dapper strijdend tegen zijn belagers.
Schilderij van Anton Frederik Zürcher in het "gemeentehuis" te Gramsbergen

De beroemde Saraceense generaal Saldin prees de moed van deze
Duitse Kruisvaarder, die de 3e Kruistocht zou overleven. Hij heeft
meegedaan aan de moeizame overgave van de stad Akko aan de
Kruisvaarders in 1191, die in de zomer geholpen werden door
Filips II koning van Frankrijk en Richard Leeuwenhart,
koning van Engeland.

Op 27-7-1214 redde Berend van Horstmar het leven van Keizer Otto IV bij de slag van Bouvines.

Veel van zijn vijanden slaat hij dood of zwaar gewond tegen de grond. Uiteindelijk, terwijl al zijn medestanders al lang gedood of gewond zijn, kan hij alleen geen stand meer houden en wordt hij door een boer met een speer, zijn zwaard uit handen geslagen. Vervolgens wordt hij met zijn eigen zwaard zijn hoofd afgehakt.

Deze dood zal uiteindelijk meer indruk maken dan de dood van de Bisschop.

Hij kwam uit het Duitse stadje Horstmar, niet ver van Munster. Hij had in heel Europa naam gemaakt in de kruistocht van de Engelse koning Richard Leeuwenhart en gold in Europa als een beroemdheid op militairterrein. Hij had nog in het Heilige Land tegen de onder leiding van de sultan Saladin staande Saracenen bij Akko (Haifa) gevochten.

"Annis bis denis septenis mille ducenis
Ad vada vaccina patuit miseranda ruina
Bernard Tyronis in festo Pantaleonis"

"Dit was de beste in sinen dagen,
Dat horet man von heiden und christen sagen
Ick will ein nennen up den port
Vor Covort ward er ermord"

(Gegevens uit een artikel van Julius von Ficker "Herr Bernhard von Horstmar" d.d. 1853)

         In 1471 schreef monnik Werner Rolevinck over Bernhard, dat er op de muur van het kerkkoor in
                  Westphalorum (Horstmar) de tekst stond:
"Dat wylt heyden ind kersten sagen, dat dyt weer eyn die beste by synen dagen."

(een publicatie van Julius von Ficker uit 1853).

Dit moet de afbeelding van Bernhard zijn die in 1382 in steen
is gehouwen in een huisgevel te Horstmar


tekst Julius von Ficker (1853)

Nadat 's middags bijna iedereen verdronken, gestikt of gedood op de vlucht is geslagen, gaat Rudolf II van Coevorden, samen met zijn broers Frederik en Godfried en Menzo en Hendrik van Grevensdorp de vluchtenden, tot ver in de avond en nacht, nog achterna. Velen worden zo nog gedood en worden kostbare goederen, tenten en wapenuitrusting buitgemaakt. Wie kan de namen noemen, van wie sneuvelden bij Ane ? Holland en Gelre, Bentheim en Cleve, 't Sticht een 't Oversticht, zijn ontroostbaar. 't Ganse leger is verdwenen.

De volgende dag, werd veel wapentuig op het slagveld verzameld (men moet bedenken, dat een volledige uitrusting van een ridder toen wel 20 pond waard was, voor velen was dat in die tijd een jaarinkomen), maar ook werd er nog gezocht naar de bisschop van Utrecht. Tevergeefs had men hem op het slagveld kunnen vinden. Uiteindelijk werd hij zwaar verminkt, half verzonken, in het geheim, in een turfkuil teruggevonden.

(Op heel veel oude kaarten kan men een zekere “Bisschopskolk” terugvinden. Velen menen dat, dit de plek geweest is, waar men de bisschop heeft teruggevonden. Niet wetende waar men mee bezig was, is heel spijtig deze kolk in 1959 gedempt. Herman Slatman kwam toen persoonlijk verhaal halen bij de kolk, toen men er mee bezig was om deze te dempen. Het is echter een kolk die ontstaan is bij een latere dijkdoorbraak).

Bisschop Otto II von der Lippe na zijn onderhuidse scheerbeurt.

In blinde woede heeft men zelfs het hoofdhuid van zijn gezicht getrokken. "Seer mismaekt, getrapt in 't moer, het lijf gekerfd vol wonden, de kruyne of plette, met swaerden afgemaekt", aldus schrijft Johan Pickardt in zijn annalen, over de dood van de bisschop Ook de broer van de bisschop van Bremen kwam hierbij om. Tevens werden de lijken van Herbert en Johan van Arkel gevonden. Graaf Gerhard V (van Gelre) raakt slechts in gevangenschap. Dat heeft hij te danken aan zijn betoonde vriendschap in een oorlog van 2 jaar eerder, wat men niet was vergeten. Gijsbert van Amstel werden al eerder zwaar gewond gevangen genomen.

(Het verhaal gaat verder onder de hierna volgende afbeeldingen.)

De exacte locatie van de veldslag  is al jaren een onderwerp van
discussie, maar er zijn zeer aannemelijke argumenten, die doen veronderstellen,
dat waarschijnlijk de slag heeft plaastgevonden ten zuiden van Holthone
in het gebied wat de "Mommenryte" wordt genoemd.

Het gebied "De Mommenryte" waar de veldslag volgens dhr. Slatman heeft plaatsgevonden.

Het verhaal gaat over een brief uit 1842, geschreven door de toenmalige burgemeester
van Gramsbergen, die daarin schrijft over "De Mommeryte" in sectie C met de nummers
188 en 189. Deze brief, die Herman Slatman heeft gelezen, is in het bezit van Illy van Voerst van Lynden,
het geslacht dat heeft gewoond op het landgoed "De Groote Scheere" in Holthone.

Een andere mogelijke locatie ligt meer richting Coevorden.
Nabij het landgoed "De Groote Scheere"
Op die locatie hebben amateur-historici (SAM) in augustus 1989 uitgebreid met metaaldetectoren gezocht naar voorwerpen. Slechts musketkogels en een gesp uit de 16e eeuw werd er toen gevonden.

Een jaar later, op zaterdag 28 juli 1990 maakt Be Hoeksema, voorzitter van de Stichting Archeologie en Monumenten (SAM) op de 30e bijeenkomst van "de vereniging Herdenking Slag bij Ane", bekend dat er een locatie gevonden is van het voormalige klooster in de nabijheid van Coevorden. Het zou moeten liggen tussen het industrieterrein van Coevorden en het verderop gelegen tankstation aan de Rijksweg N34. ( De laagte tussen het landgoed "De Groote Scheere" en Coevorden). Men wil daar grond- en bodemonderzoek en boringen gaan uitvoeren. "We hopen dan ook daadwerkelijk de fundamenten van het oude klooster bloot te kunnen leggen", aldus Be Hoeksema.

Daarna is niets meer vernomen ten aanzien van deze plannen en de resultaten van dit geplande onderzoek.  Bron: NvhN 30-7-1990

(NvhN 30-7-1990)

Zelfs een paragnost (Chris Zoet) en wichelroedeloper (Theo Dijkstra) heeft men er voor van stal gehaald.
Om zo de "oude bloed stromen" te kunnen vinden.

Op een filmpje (22-11-2000) op internet van RTV-Oost kunt u deze heren aan het werk zien en
Roel Reijntjes draagt er zijn gedicht voor "Balade v.d. Slag bij Ane".
Klik hier voor de site.

In de jaren 40 van de vorige eeuw, werden er op deze locatie bij de Kleine Vecht,
opmerkelijke vondsten gedaan, waaronder een fragment van een harnas,
een vergulde ridderspoor, een onderdeel van een lans, en een stijgbeugel.
De rode sterren markeren de mogelijke plaats van de vondsten.
De rode lijnen geven de route aan die het leger van de bisschop misschien heeft gevolgd (Scheerseweg).
Geel zijn de hogere locaties waar de manschappen van Rudolf II zich misschien ophielden.
Donkergroen (linker plaatje) is waarschijnlijk de plaats van het kamp van de Bisschop.

J.R. Beuker
(verbonden aan het Provinciaal Museum van Drenthe)
heeft een interessant artikel geschreven met als titel;
"Vondsten en plaats van de slag bij Ane"

De plek aangegeven door Overdiep wordt niet onderbouwt en is ongeloofwaardig.
Het verhaal in de Narracio is onbetrouwbaar en is een gekleurde beschrijving.

Het verhaal van de Coevorder predikant Piccardt (1660) werd 430 jaar later geschreven en
wordt niet objectief en solide bevonden, evenzo niet die van J.S. Magnin (1835-1846).

Volgens Beuker moet de slag plaatsgevonden hebben bij de vindplaatsen van het materiaal.
Zie de locatie aangegeven door bureau RAAP.

Ook Anne Post (Norg) heeft zich verdiept in de mogelijke locatie van deze veldslag.
Zijn bevindingen ziet u terug op zijn onderstaand 2 recontstructiekaartjes.

Zie ook de uitleg van Anne Post op zijn site

en zie ook deze site van Anne Post:

Een overzicht van alle mogelijke locaties.

Op deze voorstelling toont Gerard V, graaf van Gelre, zijn verwondingen aan de nieuw gekozen bisschop Wilbrand.

Op deze voorstelling vertellen Gerard V en Gijsbert van Amstel, wat hen in Drenthe is overkomen.

Graaf Gerard V (van Gelre) en Gijbert van Amstel werden half dood en zwaar gewond
op een "rosbaar" getoond aan de aanwezigen, de bisschop moest nog gekozen worden.
Twee jaar later (1229) sterft Gerard V alsnog aan zijn verwondingen
(Volgens Johannes de Bleke zou Gerard V zijn overleden bij een veldslag in 1229
en andere bronnen beweren, dat hij is gesneuveld bij een veldslag bij Zutphen).

Hij ligt samen met zijn vrouw Margaretha van Brabant begraven in de O.L. Vrouwe Munsterkerk te Roermond.

 "Eenstemmig kozen de kapittelheren heer Wilbrand van Oldenburg, de bisschop van Paderborn,
die niet slechts in geestelijke zaken maar ook in krijgsvoering bedreven was, tot bisschop.
Na in Rome de pauzelijke zegen te hebben ontvangen kwam hij in augustus 1228 in Utrecht aan."
Tekst: Dr. G. Overdiep (blz 35)

In deze oorkonde staat, dat Gijsbert van Amstel niet terug hoeft naar Coevorden,
omdat ze in Drenthe verdoemd waren.  (c) GRY

Bisschop Otto II werd met alle eer en plechtigheid begraven in de domkerk van Utrecht, naast het graf van zijn oom Bisschop Diederik. 

De nieuwe bisschop van Utrecht, Wilbrand van Paderborn, een naaste bloedverwant (neef) van graaf Gerard V van Gelre en van graaf van Holland, deed graaf Rudolf II niet alleen in de ban, voor de zoveelste keer, maar hij trok ook tegen hem ten strijde (hij was meer militair dan bisschop). Zo belegerde de Bisschop, Coevorden in oktober 1228, door met zes legers langs zes toegankelijke plaatsen, Drenthe binnen te vallen. (Een leger uit Salland trok bij Ommen door het veen  en begon tot Ruinen verwoestingen aan te richten, een ander leger uit Twenthe plunderde Emmen  en staken daar de hele boel in brand, prefect Egbert trok met hulptroepen vanuit Groningen naar het zuiden en werd er slag geleverd bij Mitspete, de Friezen uit Westergo trokken bij Bakkeveen ook het landschap binnen en een ander leger uit Friesland trok bij Staveren Drenthe ook binnen. Daarom was hij wel genoodzaakt om zich op 10 oktober 1228 bij het krieken van de dag, onder enkele voorwaarden, zich over te geven. Rudolf stond aan de bisschop twee kastelen af, te weten het kasteel te Laar (tussen Gramsbergen en Emblicheim) welke direct werd gesloopt en het kasteel van Coevorden met alles wat erbij hoorde, plus het schoutambt van Drenthe. Ook moest hij o.a. een klooster stichten op de plaats waar Otto van der Lippe was gesneuveld (5) en een benedictinessenklooster voor 25 nonnen te ZwarteWatersklooster (6) die de daar dan elke dag zouden kunnen bidden voor de aldaar begraven ridders.

De zes condities waar burggraaf Rudolf II van Coevorden aan moest voldoen.
===
Volgens Johan Picardt in zijn "Cronijck der Landschap Drenth" 1660
Merk op, dat hij het hier heeft over het stichten van 2 kloosters (punten 5 en 6) !

Men kan zich afvragen, of het stichten van een klooster bij het slagveld, zoals Wilbrand dat eiste, wel op deze wijze heeft plaats gevonden. De geschiedenis vertelt ons, dat het nonnenklooster bij het slagveld, daar verrees tussen 1234 en 1246. In 1246 werd dit klooster in de Cisterciënzer orde opgenomen als een dochterklooster van de abdij Aduard. Echter de plek bij het slagveld beviel niet en in 1253 verzocht de abdis om het te verplaasten, vanwege de armoedige omstandigheden en muggenplagen. Vijf jaar later werd met de bouw van de nieuwe kloostergebouwen en in 1260-1261 verhuisde de kloostergemeenschap naar de "marke van Witten" in de parochie Rolde, naar een plek die "Hassen" (later Assen) werd genoemd. (In feite is er dus sprake van het stichten van 2 kloosters. Een bij het slagveld en een bij het ridder kerkhof te Zwartewatersklooster -'t Olde Karkhof-) Maar of het klooster ook werkelijk op de plaats van het slagveld is gebouwd, zegt de tekst namenlijk niet; nog minder dat het later verplaatst zou zijn. In de oorkonde over de stichting van een klooster te Zwartewater zegt Wilbrand trouwens helemaal niets. Of was dit juist de reden, waarom het allemaal wat langer heeft geduurd ? Is het wel allemaal zo gebeurd als de schrijver het voorstelt ? En voor een verplaatsing van het klooster van Hardenberg naar de omgeving van Hasselt zijn geen aanwijzingen voorhanden. Ook lag het Zwartewatersklooster, Mariënberg ("Mons sancte Marie" (een vreemde naam voor een klooster in een poldergebied) (De naam Mariënberg werd overigens in die tijd voor meer kloosters gebruikt) niet op de plaats van de nederlaag, zoals de overeenkomst voor het klooster voorzien was. Maar goed, in elk geval stond het klooster elf jaar na Willebrands stichting, in 1244, reeds op de plaats waar het historisch nu bekend is, te ZwarteWatersklooster, inclusief het klooster-kerkhof met mogelijk de gevallen ridders (waarschijnlijk een klein aantal). (Mons. S Marie prope Hasselt in Zallandia ) Tientallen gepekelde lijken zouden via de Vecht, op platbodems, naar ZwarteWatersklooster gebracht zijn, om daar in een zandduin te worden begraven. (Dat lijken in die tijd gepekeld werden, weten we van het feit, dat het lijk van Graaf Floris IV ook gepekeld van Corbie naar Middelburg is gebracht. Zie Rijmkroniek Melis Stoke). Maar ook een aantal moeten er begraven zijn in Gramsbergen. De feiten over dit klooster zullen wel plaatsgevonden hebben zoals ze in het stichtingsoorkonde vermeld staan. Deze oorkonde kent twee redacties, een korte en een lange, beide van 21-07-1233. Het origineel ligt (zonder zegel) in het rijksarchief te Zwolle. Opmerkelijk is wel, dat het niet ter plaatse is opgesteld, maar in Deventer. Zelfs de bisschop is niet aanwezig geweest, maar een "wijbisschop" Herman van Leal of Dopart heeft de kerkwijding verricht. Blijkbaar is het stuk achteraf opgesteld. (Bij de inwijding van het klooster waren diverse adelijke familieleden van de slachtoffers aanwezig).

In die tijd had elk klooster zijn eigen naam. Zo bestond er een klooster Mariënweerd, Mariënhorst.
Het klooster bij het slagveld kreeg de naam Mariënkamp en het klooster bij Hasselt de naam Mariënberg "Monte Marie" (te Zwartewatersklooster)

Oorkonde van het sticht Utrecht (OBU) verkorte weergave    (c) GRY

Oorkonde (gedeelte) van het sticht Utrecht (OBU) v.d. uitgebreide weergave  (c) GRY

ZwarteWatersklooster
kaart uit 1856
De aanduiding kerkhof op het kaartje betreft het "nieuwe" kerkhof.
De ridders zouden begraven liggen in het z.g. "'t Olde Karkhof",
op 800 meter iets ten Noord-Westen van Zwartewatersklooster. In de
buurt van de letter N van de tekst "Nieuwe kamp", ligt het 't olde karkhof.
Naast dit kerkhof in een naast gelegen weiland, heeft een team experts uit Eindhoven
met grondradarappartuur contouren waargenomen van waarschijnlijk een "memorieklooster".
Verder zouden er twee grafstenen daar rond 1950 nog in de berm gelegen hebben
van een daar nog altijd aanwezige kolk. Overigens had het klooster ook nog
een eigen klooster-kerkhof, waar leden van het klooster begraven konden worden.

Het mysterie van het Zwartewatersklooster
Klik op foto voor Youtube filmpje

Op 29 juli 2016 is er met een grondradar gezocht naar de begraven ridders in Zwartewatersklooster.
Zie  een verslag op de site van RtvOost.

Maar hoe ging het verder ?

Het gedrag van Rudolf II kennende, verbrak deze de belofte en zodra de bisschop was vertrokken, had hij het veroverde kasteel van Coevorden terug op 30 augustus 1229. Rudolf, de enige man die misschien in staat zou zijn geweest om van Drenthe een onafhankelijk graafschap te maken, in plaats van een eeuwenlange arena en een plunderplaats voor zijn naburen.
Overigens had de bisschop het kasteel versterkt met wapens, kruisbogen, boogschutters, veel proviand, ridders en wapenknechten. Via een list werd het kasteel door Rudolf II terug veroverd.

Mottekasteel (Coevorden) "chateau a motte"
"De Waterburght" te Eelde
"Mitspete" bij Glimmen (Groningen)
Een soort primitieve schans uit de vroege middeleeuwen

---->>>  Klik op foto voor 3D videofilmpje <<<----

Op 28 oktober 1229 trok Wilbrand opnieuw ten strijde tegen Rudolf II. Hij verzamelt zijn ridders en slaat bij Nyenstede weer zijn kamp op. Daar richtte hij toen ook de versterking Hardenberg op, ter bescherming en ter verdediging van het bisdom bij de IJssel en begint deze met poorten en planken die hij van kasteel Schuilenburg (kasteel aan de Regge bij Hellendoorn) heeft meegenomen te versterken. Bisschop Willebrand wachtte rustig af, totdat in de winter alles bevroren zou zijn en hij zo gemakkelijk Coevorden kon innemen. Hij zou het gaan proberen met 2 stormrammen een blijde en een houten belegeringstoren.

stormram

belegeringstoren

"catapulla"

Doch weer sloeg het noodlot toe. Alle inspanningen waren voor niets geweest. De dooi trad plotseling in en zwaar terneergeslagen vertrok de bisschop richting Groningen, waar hij de kersttijd doorbracht. (Blijden, 2 stormrammen en een houten belegeringstoren zijn daarbij toen door het ijs gezakt.)
Het gebied van de Drenten leed verschrikkelijk en ten slotte verloren ze, maar wat gebeurde er eigenlijk in die tussentijd ?
Friese abten werden ingeschakeld om een afspraak te regelen voor het kunnen sluiten van een vrede. De Coevordenaren hebben alles op hun erewoord beloofd, maar ook deze afspraak werd gebroken. In de kroniek van “Narracio” staat het als volgt genoteerd,

“Et, ut multa breviter concludamus, Covordenses ad antiquum vomitum reversi ... “

"En om een lang verhaal kort te maken, de Coevordenaren zijn tot hun oude braaksel teruggekeerd …"

De Drenten en de Coevordenaren waren trouweloze eedbrekers en werden terstond geëxcommuniceerd. Rudolf II trok met een leger naar Steenwijk, Vollenhove en Giethoorn. De bisschop trok manhaftig vanuit Zwolle naar dit leger in dit gebied. Enkele onderhandelaars konden toen gelukkig een wapenstilstand van 15 dagen regelen, in de hoop een nieuwe overeenkomst te kunnen sluiten.

De moordpartij op Rudolf II

De bisschop heeft kunnen regelen, dat Rudolf die per schip naar het kasteel in Hardenberg was gekomen, slechts vergezeld van een dienaar en zijn vriend, Hendrik van Grasdorf (van Peize), om te praten over een toekomstige vrede en het verdrag. De bisschop was redelijk verrast, door deze brutaliteit van Rudolf. Hij vertrouwde op de naleving van de gesloten wapenstilstand.
Een uit de hand gelopen ruzie met parochianen van de kerk van Nyenstede, die Hendrik van Grasdorf had bezocht, monde uit in een vechtpartij met de soldaten van het kasteel van Hardenberg. Hendrik werd zwaar gewond naar het kasteel gebracht. Het volk kreeg er lucht van en riep op om die twee heren te doden. De bisschop kon de twee heren tegen dit gepeupel niet verdedigen. De kamer van de bisschop, waar Rudolf zich verborgen hield, werd opengebroken en de muren ingeslagen. Een week lang werden Rudolf en Hendrik door het gepeupel gevangen gehouden, waarna ze ter aanschouwen van vele edelen, zowel hoog als laag, bij Nyenstede werden geradbraakt. Menso van Grasdorf (van Peize), de vader van Hendrik was daarbij het derde slachtoffer.

radbraken

  De moordpartij te Hardenberg (tin-museum te Ommen)

Deze moordpartij op 25 juli 1231 (St. Jacobsdag) van deze drie heren werd de bisschop in de schoenen geschoven, maar dit heeft hij regelmatig afdoende kunnen weerspreken.

     Radbraken is een straf die in de literatuur regelmatig vermeld wordt, evenals het vastmaken van het
      lijk aan een rad of wagenwiel met kettingen. Het rad werd dan op een lange paal met schoorpalen
      op het galgenveld opgericht. De reden voor dit vastmaken is tweeledig: het moest voorkomen, dat
     familieleden van de geexecuteerde het lichaam in eigen beheer afnamen en zelf gingen begraven en
     anderzijds ter voorkoming van de terugkeer van de terechtgestelde als spook. Men was er vast van
     overtuigd, dat een terechtgestelde na zijn dood wraak ging nemen op degenen die hem gedood
     hadden. Men dacht dat dat niet zou gebeuren wanneer het lijk met forse nieuwe kettingen was
     vastgemaakt; evenmin wanneer alle botten van het lichaam waren gebroken.
     Daarom werden geradbraakten met deze gebroken ledematen door de spaken van het rad
    "gevlochten".

Meteen daarop wordt de oorlog hervat. De bisschop roept de Friezen te hulp, die al als kruisvaarders klaar staan om te helpen. De strijd moest plaatsvinden in Bakkeveen. In die tijd waren het Friese Bakkeveen, Coevorden- "De poort van Drenthe"- en Groningen sterke natuurlijke barrieres. Zelfs tijdens zomerse droogte was een veldtocht door de stinkende moerassen (steekmuggen) buitengewoon zwaar.
Zelfs legers uit Twente, bij Ommen en Vollenhove stonden klaar voor de strijd. Doch toen bleek, dat de slag bij Bakkeveen voor de bisschop weer verloren was, trokken deze drie legers zonder strijd te leveren, huiswaarts. Overgeleverd in de moerassen aan de genade van de ongenaakbare rebellen, zonk de strijders vaak de moed in de schoenen. Zowel bij de Stichtse adel als de Friese bondgenoten zou het leiden tot inertie en doffe wanhoop. Een regenbui was hiervoor vaak al voldoende. De slag bij Bakkeveen vond plaats op 19 oktober 1231. Groningen verkeerde in opperste wanhoop, gezien zo'n onoverwinnelijk leger als de Drenthen op de been konden brengen en dan ook nog met wapentuig welke ze in 1227 hadden buitgemaakt. Op 2 februari 1232 ging men op bevroren grond nogmaals ten strijde. De Drenthen vreesden dat ze dit nu niet zouden kunnen winnen, kozen eieren voor hun geld en werd er tot een overeenkomst gekomen.
Afgesproken werd, dat de bisschop in alle rust Hardenberg kon bezitten en Coevorden moest in leen gegeven worden aan Frederik. Verder moest de bisschop geheel Drenthe (Oversticht) in alle opzichten zijn heerschappij kunnen uitoefenen. Ook moest men een vergoeding van 10000 Groningse ponden betalen. Aldus afgesproken op 23 februari 1232. Al met al ondernam bisschop Willebrand vijf pogingen om de opstandige Drenthen te bedwingen. Zo werd er omstreeks 1232 een Bisschopsdijk aangelegd, om daarmee Coevorden onder water te kunnen zetten. Deze poging lukte bijna maar door een storm, brak deze dijk door in de buurt bij "de Meene" (erven Gieljan en Beenen). Vanuit tactisch en militair oogpunt bezien moesten de bisschoppen deze strafexpedities keer op keer met nederlagen bekopen. (Misschien is toen in die tijd de Bisschopskolk ook ontstaan). De militaire strategie die al in 1227 tot rampzalige uitkomsten had geleid, werd nooit verlaten. Deceptie volgde op deceptie. Jaar in. jaar uit werden de Stichtse legers gescheiden van elkaar, het desolate gebied ingestuurd. Er was geen enkele coordinatie van betekenis. Overgeleverd in de moerassen aan de genade van de ongenaakbare rebellen, zonk de troepen vaak de moed in de schoenen. Na jarenlange strijd waren de Stichtse edelen geheel en hun Friese bondgenoten gedeeltelijk gedemoraliseerd. Voor hen hoefde het in 1232 niet meer.

Rudolf II liet slechts een dochter na (Euphernia), die met een Gelderse edelman, Hendrik II van Borculo huwde en onder wiens aanvoering de Drenten nog menige overwinningen op hun vijanden behaalden. Na de dood van Hendrik II van Borculo hertrouwde Euphernia met graaf Herman van Loon (Graafschap Lohn). In 1402 werd er afstand gedaan van de rechten op Coevorden en zo kreeg Coevorden op 31 december 1407 stadsrechten.

Bisschop Wilbrand stierf (aan een ongenezelijke ziekte) in 1233 te Zwolle en werd opgevolgd door Otto III van Holland. Die opnieuw probeert de Drenten te bedwingen en tot hun plicht te roepen. De Drenten hadden geen zin meer in steeds maar weer ten strijde te trekken en gingen onderhandelen met de bisschop. Er moest o.a. een klooster gesticht worden in de buurt van Ane en de Drenten zouden jaarlijks zorgen voor rentes en inkomen. De gekozen plek bij Weijerswold bleek achteraf totaal niet geschikt te zijn voor een klooster en daarom werd dit klooster verplaatst naar Duurse bij Rolde. Ook die plek voldeed niet en zo werd uiteindelijk de hele boel via Rolde  uiteindelijk verplaatst naar Assen. In 1259 is dit klooster voltooid. We hebben het hier dus over het klooster Mariënkamp.

Oorkonde (gedeeltelijk) van het Sticht Utrecht (OBU) verhuizing klooster Mariënkamp naar Rolde.
(later naar Assen)       (c) GRY

Men kan stellen, dat door het na te laten om dwangburchten te bouwen en daarbij een inlijvingspolitiek te hanteren, die werd gevoerd met excommunicaties en het nemen van gijzelaars en geen enkele privileges te verstrekken aan de bevolking, waren ze niet in staat geweest hun schaarse militaire overwinningen veilig te stellen.

" hoedanig den Dyck, die door orde vanden bisschop van Munster ... door... de
Vecht ... was geleijt, om de stercke Stadt Coeverden, door 't ophouden van den
 water, te doen verdrincken, op de eersten October, Ao 1673, is door gebroken ..
Desen Dyck was meer dan 2,5 uur gaans lang ... "
(Romein de Hooghe)

De reeds in 1232 aangelegde dijk door bisschop Wilbrand van Oldenburg,
om op deze manier Coevorden onder water te zetten, breekt door en in mei 1673
wordt deze dijk opnieuw aangelegd en breekt opnieuw door op 10-10-1673.
Reeds eerder is op last van Prins Maurits deze dijk ten dele geslecht.

Enkele jaartallen:

1192 – 1230 Rudolf II van Coevorden 

27-7-1227 Slag bij Ane

19-08-1228 Bisschop Wilbrand komt voor het eerst in Utrecht aan.
10-10-1228 Drenthe wordt op 5 plaatsen aangevallen te Nutspete (Otto van Horstmar)
                 te Bakkeveen (Friesen) , te Olderberkoop (Friesen) , te Coevorden (Twentse ridders)
30-08-1229 Rudolf II neemt het kasteel van Coevorden opnieuw in.
12-10-1229 Bisschop Willebrand trekt weer ten strijde tegen Rudolf II
25-07-1231 Rudolf II wordt geraadbraakt te Hardenberg.
19-10-1231 Slag bij Bakkeveen
30-10-1231 Bijeenkomst in Groningen (St. Walburga kerk), verslag van de slag bij Ane.
23-02-1232 Nieuwe overeenkomst met de Drenten.
1232           Overwinning van de Drenten bij Nutzpete (Groningen)
21-07-1233 Stichting van het klooster Marienberg te Zwartewatersklooster
                         Bisschop Willebrand is zelf niet (ziekte) bij de inwijding aanwezig geweest.
                               De kerkwijding is verricht door Herman (bisschop) te Leal of Dorpat (Estland)
27-07-1233 Sterft Bisschop Willebrand.
1238           Sterft Egbert van Groningen.

Opmerkelijk zijn de volgende data:

27-7-1206 Slag bij Wassenberg, ook in een moerasgebied langs de Roer,

27-7-1214 Slag bij Bouvines, waar Bernhard van Horstmar keizer Otto IV te hulp schoot.

Op 18-3-1227 overleed Paus Honorius III (1216-1227) de opvolger van Paus Innocentius III.

Geraadpleegde literatuur:

- Quedam Narracio de Groninghe, de Thrente, de Covordia .. (publicatie 1977)
- Een cronike van den greven van Benthem (2e druk)
- Nieuwe Drentsche Volksalmanak 1954 (De slag bij Ane, Dr. H.P. Schaap)
- Nieuwe Drentsche Volksalmanak 1892 en 1893  (J. Hogeman)
- Nieuwe Drentsche Volksalmanak 1978 (Toespraak 30-7-1977 door Mr. H. van Riel)
- De slag bij Ane 1227 (Dr. G. Overdiep   Peize 1977)
- Het Benediktinessenklooster Zwartewater bij Hasselt (C. Damen O.S.B. 1963)
- Recente archeologische bodemvondsten Overijssel (Mr. G.J. ter Kuile sr. 1949)
- Historie van Overijssel (W. Nagge - 1678)
- RUDOLF Burggraaf van Koevorden (H. Boom)
- "Slag bij Koeverden"
- Chronijcken der Stadt en Heerlickheyd Covorden (Annals Drenthia - Johan Picardt)
- Ein Freiheitskampf (Von Georg Kip 1962)
- Bernhard von Horstmar  (Ritter und Diplomat) (Ralf Keuper)
- Herr Bernhard von Horstmar (Julius von Ficker)
- Wat er is gevonden op het slagveld bij Ane ( J.H. de Goede)
- Vondsten en plaats van de Slag bij Ane (J.R. Beuker)
- Chronijck der Landschap Drenth (Johan Picardt 1660)
- Geschiedkundig schoolboek van Drenthe (J.S. Magnin 1851)
- De Voormalige Kloosters in Drenthe (J.S. Magnin)
- Herr Bernhard von Horstmar (Julius von Ficker 1853) (reproductie van dit werk is verschenen in 29-2-2012)
-  Meerdere registers uit Het Oorkondenboek van het sticht Utrecht (OBU)
- Chronographia van Johannis de Beke < 1346

Voorbeelden van de geraadpleegde literatuur.



Een pagina uit de "Narracio"

Derde regel: "üijt welke voor desen ....."

Raadsel 1, waar is dit vergulde ridderspoor gebleven ?

Op de afbeelding van Dr. G. Overdiep zien we:
1 een handvat van een zwaard
2 Een ijzeren schacht-Schoen (geen speerpunt).
3 Een speld of gesp.
4 een sterk verbogen stijgbeugel
5 vroeg middeleeuws hoefijzer (waar is het hoefijzer van de Goede gebleven ?)
6 een ridderspoor (de andere voorwerpen lagen op 15 m. afstand)
7 een bovenarm beschermer (gevonden door burgemeester de Goede)
8  een paardetand en een paardekies (vinder dhr. G. Passies)
9 plaat met omgeslagen uiteinde

Raadsel 4        Het onderarmbeen van een mens ontbreekt (zie beschrijving de Goede blz. 82 1950 NDVa)

                          Deze heeft vroeger gelegen in het Gemeentehuis te Gramsbergen.

Raadsel 5      Er zouden 146 ridders begraven liggen bij Zwartewatersklooster

Deze veronderstelling is zeer aanvechtbaar en uiterst twijfelachtig, want:

1) Het was hoog zomer, warm en broeierig.
2) Wie ontruimden het slachtveld van de onherkenbare lichamen, de "vijand" zelf op locatie of monniken ?
3) De rivier de Vecht (regenrivier) was in die tijd alleen bevaarbaar tussen oktober en april.
Het is geen trekvaart en het vervoer met ossen over zandwegen is zeer tijdrovend.
Ossen lopen langzaam en moeten vaak rustpauzes hebben.
4) Logistiek zou deze operatie in die tijd een zeer moeilijke en tijdrovende zaak zijn geweest,
omdat;
 a) van het slagveld naar de Vecht en b) van Het Zwartewater naar het massagraf bij Hasselt.
En bedenk wel, dat de tijdsduur van zo'n tocht over het water toen minimaal 7 dagen bedroeg,
plus dat de dode ridders ook al minimaal een aantal dagen op het slagveld hebben gelegen.
5) Tijdens de duur v.d. operatie, zou men de lijken op het slagveld kunnen pekelen.
Maar zout was toen schaars, zeer kostbaar, een tijdrovende actie zijn geweest
 en wie moesten deze werkzaamheden gaan uitvoeren, de plaatselijke bevolking ?
Zij hadden daar geen behoefte aan, of ze (monniken) moesten er goed voor worden betaald.
6) Waarom zouden de edellieden (hun stoffelijke resten) helemaal naar een onbekende locatie
       (rivierduin), voorbij Hasselt, gebracht moeten worden, immers langs de Vecht of op locatie
waren dichterbij veel betere geschikte locaties te vinden.
(o.a. de kerk bij Nyenstede, Coevorden of Emmen)

Na lang zoeken, heeft men blijkbaar de bisschop op het slagveld kunnen terugvinden.
Evenzo de beroemde kruisridder Bernhard van Horstmar.
van beide personen wordt aangenomen, dat ze in Utrecht en in
  Harstmar begraven zijn. Het vervoer van de bisschop is aannemenlijk en heeft
 via Vollenhove en het Flevomeer ("Almere") naar Utrecht moeten gebeuren,
daarmee passeerden ze via het Zwartewater de locatie voorbij Hasselt,
(wat toen nog niet de naam Zwartewatersklooster (Mariënberg) had).
Of men toen besloten heeft om een aantal extra meegenomen slachtoffers
in een rivierduin daar, uit nood, te gaan begraven, zou aannemelijk kunnen zijn,
maar zeer ongeloofwaardig is het dan, om nog eens dagen, of zelfs jaren later
minimaal honderd extra ridders daar in een massagraf te gaan begraven.
Deze ridders hebben zeer waarschijnlijk hun graf op het slagveld gekregen, of
daar in de buurt bij Gramsbergen nabij het 1e klooster dat daar gebouwd
moest worden. Het later gebouwde 2e klooster bij Zwartewatersklooster
kreeg hoofdzakelijk een symbolische functie, ook omdat daar (uit nood ?)
een aantal ridders door onbekende omstandigheden reeds begraven zijn.

Raadsel 6     De locatie van het 2e klooster Mariënberg bij Zwartewatersklooster (en het kerkhof).

Recente opgravingen (2018) ter plaatse hebben (nog) geen duidelijkheid gegeven.
Archeologen speuren in Zwartewatersklooster naar grafzerken (YouTube filmpje)

  

                   

  In de jaren 1948 en 1949 werd er in het stroomdal van de Kleine Vecht ijzeroer gedolven.
 Het was bedoeld voor de export naar Engeland,waar het gebruikt werd voor
de zuivering van  zwavelhoudend gas.
De heer H. Croezen uit Holthone heeft begin oktober 1948 hier
 het beroemde "Gouden spoor" in het ijzeroer gevonden.
(Of heeft J.H. de Goede, volgens de zuiderburen, het spoor in Kortrijk gestolen ?)
Overigens, kan men hier spreken van de zoveelste archeologische blunder van J.H. de Goede
burgemeester van Gramsbergen, Hardenberg en later van Hoogeveen,
nadat hij ook, door nalatig optreden, de "Bisschopskolk" (natuurreservaat) heeft laten dempen ?
Hoe schokkend is het dan te lezen in de "Nieuwe Drentsche Volksalmanak" van 1950
op blz.  81  het verhaal van deze burgemeester:
"Maar, wanneer ik bij de Bisschopskolk sta, terwijl de grutto's met raadselachtige roep het slagveld kruisen, waarachter
in nevelig verschiet Coevorden zichtbaar is -Drenthe- , dan ben ik mij als Overijssels burgemeester bewust de verantwoordelijke
bewaarder te zijn van een in't bijzonder ook voor de buurprovincie Drenthe belangrijk historisch slagveld".
Ja...ja... mooi niet dus !!
Zal er nog een verslag te vinden zijn in het archief van het Rijksinstituut voor Oudheidkunde ?
Tot ver in de jaren '60 verkeerde men in de veronderstelling, dat dit de plek was, waar de bisschop zou zijn afgeslacht.
Ten tijde van zijn burgermeesterschap in Hoogeveen, liet hij daar alle historische kanalen dempen en
liet er asfalt voor terugkomen.
(J.H. de Goede,  was Officier in de Orde van Oranje-Nassau).

Er zijn drie personen die zich in de middeleeuwen  hebben beziggehouden met de lijst van gesneuvelden. Wilhelm Nagge,  Antonius Matthaeus,  Gerhardus Dumbar  De namen op de lijst tussen die van Matthaeus verschillen heel weinig met die van Dumbar,  ze komen uit dezelfde periode en kenden elkaar.

                                                                                      Gerhardus Dumbar (1680-1744)
                                                                                         Op de afbeelding 49 jaar.
                                                                       ë                Oudheidkundige geinteresseerde
                                                                                        stadssecretaris van Deventer.
                                                                                        Afbeelding Rijksmuseum.

Sites (links), die gaan over de "slag bij Ane" (geontrolleerd en nieuwe toegevoegd op 16-05-2022)

Copyright © 2013-2022 All Right Reserved.
No part of this publication may be reproduced,
stored in a retrieval system, or transmitted,
in any form or by any means, electronic,
mechanical, photocopying, recording or otherwise
without the prior written persmission of the publiser.

T.R.P. van Grijfland
Zwolle / Albufeira
p.van.grijfland-at-gmail-dot-com